Bài văn phân tích diễn biến tâm trạng nhân vật Mị (“Vợ chồng A Phủ” - Tô Hoài) trong đêm tình mùa xuân; từ đó, nhận xét của anh/chị về giá trị nhân đạo của tác phẩm có thể được triển khai theo hướng:
a. Mở bài
- Dẫn dắt vấn đề
- Nêu vấn đề
b. Thân bài
Giới thiệu khái quát về Tô Hoài, về “Vợ chồng A Phủ” và vấn đề nghị luận
Tham khảo Câu 2 phần Làm văn - Đề số 03
Giải quyết vấn đề nghị luận
Phân tích diễn biến tâm trạng nhân vật Mị trong đêm tình mùa xuân
Trong truyện ngắn “Vợ chồng A Phủ”, Mị là hình tượng nhân vật chính, được tác giả tập trung khắc họa chủ yếu thông qua diễn biến tâm lí. Tâm lí nhân vật Mị được thể hiện đậm nét trong hai thời điểm: đêm tình mùa xuân (đoạn trích đã cho) và đêm mùa đông trên núi cao.
Khi phân tích diễn biến tâm lí nhân vật Mị trong đêm tình mùa xuân phải thấy được sự thức tỉnh của tâm hồn Mị sau chuỗi ngày dài bị tê liệt khi sống trong thân phận làm dâu gạt nợ ở nhà thống lí Pá Tra, từ đó cảm nhận được sức sống tiềm tàng mãnh liệt trong nhân vật. Đồng thời với quá trình phân tích diễn biến tâm lí nhân vật, thí sinh cũng cần thấy được nghệ thuật khắc họa tâm lí nhân vật của nhà văn Tô Hoài: khắc họa tâm lí nhân vật thông qua cử chỉ, hành động; qua dòng suy nghĩ, ý thức; qua sự đan xen giữa hồi ức với hiện tại, ý thức và tiềm thức. Có thể tham khảo hướng phân tích dưới đây:
- Sơ lược về cuộc đời, số phận làm dâu gạt nợ đầy bất hạnh của Mị. Sống cuộc đời làm dâu nhà thống lí, dần dần, Mị bị tê liệt về cảm xúc, ý thức.
- Sự bừng tỉnh của nhân vật được đặt bối cảnh - không gian mùa xuân tưng bừng ở Hồng Ngài:
+ Hình ảnh: các nhà kho đầy lúa, các đống lửa sưởi, gió thổi, cỏ gianh vàng ửng, những chiếc váy hoa phơi trên mỏm đá,
+ Màu sắc: màu vàng rộm của ngô lúa chất đầy trong các nhà kho, màu vàng đỏ của bí đỏ, màu vàng từ các đống lửa do trẻ con đốt, màu sắc sặc sỡ từ những chiếc váy hoa…
+ Âm thanh: tiếng sáo, tiếng khèn, tiếng chó sủa, tiếng cười ầm của đám người tụ tập chơi đùa.
Các chi tiết về hình ảnh, màu sắc, âm thanh đó gợi lên bức tranh rực rỡ, sinh động, vui tươi của những người Mèo trên núi cao khi Tết đến xuân về.
- Diễn biến tâm trạng của Mị:
+ Tâm hồn Mị “tha thiết bổi hổi” khi nghe tiếng sáo từ đầu núi “vọng lại”. Mị đã ngồi “nhẩm thầm” bài hát của người đang thổi sáo. Đây là một chi tiết hay, giàu ý nghĩa:
Mị đã tìm thấy sự đồng điệu với chính tiếng sáo ấy nên mới khẽ khàng nhẩm theo, để tâm hồn mình cuốn theo tiếng sáo “lấp ló” ngoài đầu núi.
Mị “nhẩm thầm” (không phải là “hát thầm”), tức là khẽ khàng nhắc lại theo sự hồi tưởng, thậm chí không liền mạch, lúc nhớ lúc quên lời bài hát của người đang thổi. Có lẽ trước đây Mị cũng đã từng thổi sáo hoặc hát bài này rồi. Giờ nghe tiếng sáo ngoài đầu núi vọng lại lúc ẩn lúc hiện, trong Mị đã thức dậy điều gì đó quen thuộc, lâu nay bị lãng quên.
+ Mị lén lấy hũ rượu “uống ực từng bát”.
Cách Mị uống “ực từng bát” rượu khiến người đọc cảm nhận dường như không phải Mị đang uống rượu mà là uống từng bát cay đắng, uất hận vào lòng. Những cay đắng, uất hận đó chất chồng và cứ bị dồn đẩy, nghẹn ắng trong lòng Mị.
+ Men rượu đã làm Mị hồi tưởng về ngày trước. Tiếng sáo gọi bạn tình “văng vẳng” trong tai Mị. Bao nhiêu kỉ niệm đẹp thời con gái đã sống dậy trong lòng Mị đồng hiện cùng những suy nghĩ trong hiện tại (“Mị lịm mặt ngồi đấy nhìn mọi người nhảy đồng, người hát”; “Tai Mị văng vẳng tiếng sáo gọi bạn đầu làng”; “Mùa xuân này, Mị uống rượu bên bếp và thổi sáo”), cả trong quá khứ (“lòng Mị thì đang sống về ngày trước”; “Ngày trước, Mị thổi sáo giỏi”; “Có biết bao nhiêu người mê, ngày đêm đã thổi sáo đi theo Mị”).
Quá khứ đan xen với hiện tại, làm nên một dòng tâm tư đứt nối, chập chờn không liền mạch, rất phù hợp để diễn tả sự thức tỉnh của ý thức trong Mị. Nhớ về quá khứ đẹp đẽ thời con gái, dù hồi ức tươi đẹp có nhập nhòa, đứt đoạn bởi hiện tại đớn đớn, nhưng điều đó cho thấy tâm hồn Mị đang cựa quậy, đòi thức dậy sau một giấc ngủ vùi.
+ Mị “từ từ bước vào buồng” với tâm trạng “phơi phới trở lại, trong lòng đột nhiên vui sướng như những đêm Tết ngày trước”.
Mị đã thức tỉnh và tự ý thức là mình “trẻ lắm”, mình “vẫn còn trẻ” và khao khát đi chơi như bao người phụ nữ đã có chồng khác.
+ Khát vọng sống như ngọn lửa bùng cháy bao nhiêu thì Mị lại phẫn uất bấy nhiêu. Phẫn uất và đau khổ cho thân phận và số phận trớ trêu đầy bi kịch. Bao nhiêu người có chồng cũng đi chơi ngày Tết huống chi A Sử và Mị lại “không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau”. Không thể cam chịu mãi kiếp nô lệ, kiếp làm dâu gạt nợ nên Mị đã muốn ăn lá ngón cho chết ngay.
Ý thức về cái chết lại xuất hiện, nhưng lần này nó có ý nghĩa khác. Suy nghĩ muốn chết của Mị trong hiện tại bộc lộ một ý thức sâu sắc về sự sống. Mị đã phân biệt được sống và tồn tại để thấy sự tồn tại của mình thật vô nghĩa.
+ Uất ức, nước mắt Mị ứa ra khi tiếng sáo gọi bạn tình “vẫn lửng lơ bay ngoài đường”. Tâm hồn Mị diễn biến rất phức tạp trong quá trình thức tỉnh, nổi loạn. Mị đang sống trong nghịch lí giữa thân phận con dâu gạt nợ và niềm vui phơi phới muốn đi chơi Tết.
+ Mị vào buồng nhưng lần này không phải để nhìn qua “cái lỗ vuông” để nghĩ đến cái chết mà Mị đã hành động một cách mạnh mẽ, ngang nhiên trước mặt A Sử khi hắn xuất hiện bất ngờ trong buồng : Mị cũng chuẩn bị đi chơi Tết như bao người con gái khác. Cô đã xắn thêm miếng mỡ bỏ vào đĩa đèn cho sáng rồi quấn tóc lại, với tay lấy cái váy hoa và rút thêm cái áo.
Chi tiết Mị xắn mỡ bỏ thêm vào đĩa đèn trước hết thể hiện nhận thức của Mị về bóng tối và ánh sáng, dường như Mị đang thắp lên ánh sáng cho chính cuộc sống của mình.
Chi tiết Mị quấn tóc, với lấy cái váy hoa cho không chỉ là hành động bản năng của mỗi người con gái (thích làm đẹp) mà còn thể hiện khát vọng tình yêu, khát vọng hạnh phúc của người phụ nữ.
Hàng loạt hành động nổi loạn của Mị diễn ra liên tiếp khi tiếng sáo đang “rập rờn” trong đầu Mị. Tiếng sáo gọi bạn tình như đem đến cho Mị sức mạnh mới, khơi gợi lòng khát khao tự do, khát khao yêu đương và hạnh phúc.
+ Sự trỗi dậy mạnh mẽ của Mị đã phải trả giá hết sức nặng nề. Chỉ sau một câu hỏi: “Mày muốn đi chơi à?” thì A Sử đã trói tay Mị vào cột nhà bằng một thúng sợi đay. Hai tay Mị bị trói bằng dây thắt lưng, tóc Mị bị quấn lên cột, Mị “không cúi, không nghiêng đầu được nữa”.
Trong bóng tối, Mị “đứng im lặng”. Hơi rượu vẫn còn “nồng nàn” như nâng đỡ tâm hồn Mị. Quên nỗi đau khổ và đau đớn hiện tại, Mị vẫn thả hồn theo tiếng sáo và “vùng bước đi”. Nhưng cuối cùng cô vẫn phải trở lại với thực tại khắc nghiệt, đau đớn, khổ nhục khi “tay chân đầu không cựa được. Mị thổn thức nghĩ mình không bằng con ngựa” khi nghe tiếng ngựa “gãi chân, nhai cỏ”, tiếng chó sủa xa xa. Cô nín khóc, bồi hồi trong trạng thái lúc tỉnh lúc mê. Dây trói thít lại đau nhức nhưng Mị vẫn “nồng nàn tha thiết nhớ”. Bị trói đứng suốt đêm, khi “bàng hoàng tỉnh” thì trời đã sáng, chỉ nghe thấy tiếng lửa rép, không một tiếng động. Mị nghĩ đến các vợ chú, thương những người đàn bà “khốn khổ sa vào nhà quan”, thương người đàn bà nọ bị chồng trói chết trong nhà thống lí. Nghĩ vậy nên Mị vừa thương mình vừa thương người, thương cho thân phận những người đàn bà ở Hồng Ngài “một đời con người chỉ biết đi theo đuôi con ngựa của chồng”. Mị sợ hãi “cựa quậy” xem mình còn sống hay đã chết thì sợi dây trói lại “đau dứt từng mảng thịt”. Khép lại khát vọng được đi chơi, được sống tự do trong những đêm tình xuân, Mị lại rơi vào tình cảnh bi đát còn hơn cả trước đó.
 Nhận xét về giá trị nhân đạo của truyện
- Thông qua việc miêu tả diễn biến tâm trạng nhân vật trong đêm tình mùa xuân, Tô Hoài đã thể hiện rõ tấm lòng nhân đạo của mình:
+ Thấu hiểu, đồng cảm với cuộc đời, số phận đầy bi kịch của Mị, của những người lao động nghèo miền núi phía Bắc;
+ Tố cáo tội ác của các thế lực cường quyền, thần quyền - các thế lực đã chà đạp, bóp nghẹt quyền sống của người lao động nghèo miền núi;
+ Yêu thương, trân trọng, tin tưởng, ngợi ca sức sống tiềm tàng trong những người lao động nghèo miền núi phía Bắc.
- Giá trị nhân đạo của truyện quyện hòa trong nghệ thuật khắc họa nhân vật, nghệ thuật trần thuật (đặc biệt là lối trần thuật bằng những câu văn nửa trực tiếp)...
Nhận xét, đánh giá; mở rộng, nâng cao
- “Vợ chồng A Phủ” đã khắc hoạ thành công diễn biến tâm trạng Mị trong đêm tình mùa xuân. Diễn biến tâm trạng nhân vật Mị trong đêm tình mùa xuân là minh chứng khẳng định sức sống tiềm tàng mãnh liệt trong Mị, là tiền đề cho sức phản kháng quyết liệt ở Mị trong đêm mùa đông sau này. - Diễn biến tâm trạng nhân vật Mị trong đêm tình mùa xuân cũng là minh chứng xác đáng cho khả năng am hiểu tâm lí con người cùng tấm lòng nhân đạo sâu sắc của Tô Hoài. c. Kết bài Bày tỏ cảm xúc, suy nghĩ về hình tượng nhân vật Mị.